جامعه دارای مشکلات و معضلات فراوانی است که باید برای رفع آنها راه حل پیدا کرد، ولی چگونه و با چه روشی ؟ رسالت علم حقوق و حقوقدانان، حل مسایل حقوقی جامعه، تبیین و تفسیر مواد قانونی و پیشنهاد اصلاح قوانین و مقررات است.
برای حل مسایل و مشکلات حقوقی باید تحقیق کرد. دانشجویان حقوق و حقوقدانان غالبا اطلاعات اندکی درباره ی روش تحقیق در دانش حقوق دارند و در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد این رشته در درس های کار تحقیقی (1) و سمینار، آموزش جدی برای پژوهش نمی بینند یا این که آموزش های مربوط را در حد نظری یاد گرفته و در عمل، آن را به کار نمی بندند. همچنین گاه از اقدام به تحقیق علمی و نوشتن، به دلیل نداشتن تجربه یا عدم آشنایی با یک زبان بیگانه، ترس و دلهره دارند. ازسوی دیگر، متاسفانه بعضا دیده شده است که اشخاص یا موسسه هایی برای نوشتن تحقیق های درسی دانشگاهی، پایان نامه و رساله برای دانشجویان، به طور غیرقانونی و علنی، تبلیغ و اقدام می نمایند.
دولت نیز برای وضع و اجرای قواعد حقوقی مناسب و کارآمد، نیاز به پژوهش های کارشناسی دارد. در کشور ما برای حل مسایل، یا قواعد حقوقی پیش بینی نشده است یا این قواعد در نظرگرفته شده از کارآیی لازم برخوردار نیست، یا این که قواعد پیش بینی شده در قوانین و مقررات جز برای مجریان برای دیگران از جمله مردم، حقوقدانان و قضات تبیین نشده است. رسالت حقوقدانان و دکترین این است که در این موارد، مبادرت به تحقیق و پژوهش علمی کرده و پس از مطالعه و بررسی تطبیقی، مبادرت به ارائه ی راه حل های حقوقی نمایند، اصلاح قوانین و مقررات ناکارآمد موجود را پیشنهاد دهند یا این که به تبیین و تفسیر ابعاد گوناگون قواعد حقوقی موجود برای حقوقدانان، قضات و دانشجویان بپردازند.
برای انجام تحقیق باید فرآیند و مراحلی را طی نمود. ابتدا باید برای تحقیق که جهت حل مساله ای انجام می شود عنوانی پیدا کرد. در تحقیق باید مساله، چیستی، چگونگی و چرایی آن، ابعاد، زوایا، عمق و شدت مساله و آثار و پیامدهای آن را تشریح کرد. باید ببینیم قبلا برای حل این مشکل، تحقیق علمی صورت گرفته است یا نه ؟ اگر تحقیقی انجام شده باشد برای حل مساله از اطلاعات و نتایج آن تحقیق استفاده می کنیم، ولی ممکن است تحقیق یادشده به لحاظ جغرافیایی متعلق به محل یا کشور دیگری باشد، یا تحقیق متعلق به جامعه ی ما ولی در گذشته ی دور انجام شده و برای ابعاد جدید مساله، راه حلی ارائه نداده باشد یا این که آن تحقیق به همه ی ابعاد و زوایای مساله نپرداخته باشد.
در این صورت، برای حل مساله و معضل، چاره ای جز انجام تحقیق جدید برای رسیدن به راه حل نوین و کارآمد نداریم. پس از این که مساله را شناختیم برای شناسایی ابعاد مختلف آن باید پرسش های متعددی را مطرح کرد، مفاهیم، پدیده ها و متغیرهای دخیل در مساله و روابط موجود میان آنها را شناخت. پیش از گردآوری اطلاعات، دسته بندی و تجزیه و تحلیل آنها می توان با توجه به آگاهی ها و تجربه ی قبلی، پاسخی حدسی یا احتمالی به صورت فرضیه به آن پرسش ها داد.
در علم حقوق، تحقیق به لحاظ نوع می تواند جنبه ی بنیادین یا کاربردی داشته باشد. تحقیقات بنیادین، جنبه ی نظری داشته و به مسایل کلان جامعه و فلسفه ی تصویب قوانین و مقررات ی پردازد، در حالی که هدف از تحقیق کاربردی، ارائه ی راه حل فوری برای مسایل و نیازهای موجود جامعه است. به لحاظ روش نیز در این علم، غالب پژوهش ها به صورت توصیفی-تحلیلی صورت می گیرد. روش ها و ابزارهای گردآوری اطلاعات تحقیق می تواند به صورت کتابخانه ای و با مراجعه به تحقیقات علمی گذشته و حال از قبیل کتاب ها، مقاله ها، پایان نامه ها و… صورت گیرد یا این که به شیوه ی میدانی باشد که در این صورت، باید به محیط مورد مطالعه رفت و از فعالیت ها و رفتارهای جامعه ی مورد مطالعه، اطلاعاتی به دست آورد. پس از گردآوری داده ها و اطلاعات باید به دسته بندی، تجزیه و تحلیل و جمع بندی آنها پرداخت.
همچنین برای انجام تحقیق باید برنامه ریزی و زمانبندی کنیم. زمانی را برای شناسایی اطلاعات یا منابع تحقیق اختصاص داده و پس از مطالعه و بررسی اجمالی آنها اقدام به تقسیم بندی مطالب یا سازماندهی تحقیق در قالب محورها، بخش ها، فصل ها و مبحث های تحقیق نماییم. سپس حسب مورد به مطالعه ی عمیق منابع یا گردآوری اطلاعات از راه های میدانی تحقیق پرداخته و آنگاه به دسته بندی، تجزیه و تحلیل اطلاعات، نوشتن و در نهایت، جمع بندی و نتیجه گیری از تحقیق می پردازیم. چنانچه در جریان تحقیق با مشکلات و محدودیت هایی روبرو شده که بر کم و کیف تحقیق تاثیر گذاشته باشد لازم است در مقدمه ی تحقیق به اطلاع خوانندگان برسانیم.
تحقیق علمی دارای اجزای مختلفی شامل صفحه ی معرفی تحقیق (عنوان، مشخصات و مرتبه ی علمی نویسنده و…)، چکیده و واژگان کلیدی تحقیق، فهرست مطالب، مقدمه، متن اصلی، نتیجه گیری و پیشنهادها و پیوست های تحقیق است.
مطالب این کتاب در چهار فصل کلیات تحقیق (فصل نخست)، مسیر و محورهای تحقیق (فصل دوم)، نگارش تحقیق (فصل سوم) و شیوه ی نگارش مقاله، نقد رای، پایان نامه، رساله و شرح حال تحصیلی، حرفه ای و پژوهشی (فصل چهارم) تقسیم بندی شده است.
هدف از نوشتن این کتاب، آموزش چگونگی انجام و نوشتن تحقیق و پژوهش در زمینه های گوناگون حقوقی به دانشجویان و علاقه مندان از جمله دادرسان، وکیلان دادگستری، سردفتران، مشاوران و کارشناسان حقوقی است. این اثر حاصل چند سال تحقیق و تدریس درس کار تحقیقی (1) در مقطع کارشناسی رشته ی حقوق و درس سمینار در مقطع کارشناسی ارشد این رشته در دانشکده ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، تجربه ی نگارش چند کتاب و مقاله، داوری و ارزیابی کتاب ها، مقالات و طرح های پژوهشی و راهنمایی، مشاوره و داوری پایان نامه ها و رساله ها متعددی می باشد و می تواند به عنوان منبع درسی درس های مربوط در رشته ی حقوق باشد. بی شک این کتاب دارای ایرادات و نقایصی است و نویسنده از همه ی استادان و صاحبنظران درخواست می کند که دیدگاه ها و نقدهای خود به اینجانب یادآور شوند.